Parentyfikacja to proces, jakiemu poddawane są dzieci, których rodzice narzucają im rolę dorosłego. W rodzinie, w której pojawia się parentyfikacja role są “odwrócone”, a dziecko podejmuje zadania przekraczające jego możliwości zarówno fizyczne jak i emocjonalne. Parentyfikowane przez swoich rodziców dzieci zmuszane są do marginalizowania własnych potrzeb bezpieczeństwa i wsparcia, co może mieć poważne konsekwencje dla ich rozwoju społecznego jak i emocjonalnego, skutkując między innymi zaburzeniami osobowości i nastroju.
Parentyfikacja, czyli zamiana ról w rodzinie może mieć dwie postacie. Pierwsza z nich to parentyfikacja instrumentalna, dotycząca sytuacji, w których dziecko troszczy się o materialny byt oraz “przetrwanie” rodziny. Oznacza to, że dziecko przejmuje obowiązki dorosłych takie jak zarabianie pieniędzy, gotowanie, sprzątanie, robienie zakupów, opiekowanie się rodzeństwem, osobami niepełnosprawnymi fizycznie czy chorymi psychicznie. Jak zauważa prof. dr hab. Katarzyna Schier – autorka monografii naukowej Dorosłe dzieci. Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie. – parentyfikacja instrumentalna idzie w parze z rozwojem zjawisk społeczno-kulturowych, z popularnymi obecnie wzorcami takimi jak emigracja w celach materialnych czy samotne rodzicielstwo. Z tym ostatnim może korelować przejmowanie wielu obowiązków domowych przez dziecko, a z sytuacją emigracji może wiązać się stawianie dziecka w roli przewodnika czy tłumacza. Takie okoliczności skutkują często nadmiernym obciążeniem psychicznym i nadmierną odpowiedzialnością, co określić można “parentyfikacją emocjonalną”. Prof. dr hab. Katarzyna Schier w swoim artykule podaje przykład dziecka, które obsadzone przez rodziców jako “przewodnik” w obcym kraju może stanąć przed wyzwaniami nieadekwatnymi do wieku takimi jak np. załatwianie spraw w różnego rodzaju urzędach, umawianie wizyt lekarskich, branie udziału w rozmowach na temat sytuacji materialnej czy zdrowotnej rodziny. Oczywiście, nie zawsze podobne sytuacje wiążą się z zagrożeniem psychicznym dziecka. Niebezpieczeństwo pojawia się, gdy rola dorosłego narzucona dziecku jest niezmienna w czasie, a także, gdy dziecko jest “rozliczane” z przypisanych mu obowiązków. Kluczowa jest kwestia bycia docenianym za włożony wysiłek, częstokroć nieproporcjonalny do wieku. W sytuacjach patologicznych potrzeby dziecka są ignorowane, a samo dziecko nie jest doceniane za pracę związaną z pomocą rodzinie, ale także za własne osiągnięcia rozwojowe niezwiązane z potrzebami rodziców czy innych członków rodziny. Dlatego też prof. dr hab. Katarzyna Schier nazywa w swojej książce dzieci parentyfikowane “niewidzialnymi”.
Parentyfikacja emocjonalna dotyka często dzieci, które opiekują się rodzicem cierpiącym na depresję, a także te dzieci, od których rodzice oczekują pocieszenia, wsparcia, pomocy w problemach małżeńskich czy uczuciowych. Innym przypadkiem parentyfikacji emocjonalnej jest przypisanie dziecku roli “adoratora”, czyli osoby, która ma za zadanie podziwiać zachowania czy wygląd rodzica, przyklaskiwać i potwierdzać rację, a w skrajnych przypadkach zastępować emocjonalnie partnera romantycznego. Zwiększone ryzyko pojawienia się parentyfikacji emocjonalnej występuje w rodzinach, w których istnieje problem z uzależnieniami od narkotyków czy alkoholu, w rodzinach rozbitych, ubogich, w rodzinach imigrantów. Statystycznie częściej parentyfikacja dotyka dziewczynki, często najstarsze w rodzeństwie. Ofiarą parentyfikacji staje się nierzadko dziecko najwrażliwsze spośród rodzeństwa, najbardziej troszczące się o potrzeby innych.
Konsekwencje parentyfikacji mogą pojawić się natychmiastowo lub ujawnić się wyraźnie w trakcie dorastania czy w życiu dorosłym. Badania potwierdzają, że należą do nich między innymi problemy emocjonalne – skłonność do depresji, poczucie osamotnienia, skłonność do izolacji, brak zaufania, a także lęki w kontaktach społecznych, dominujące poczucie wstydu i winy, a także fobia społeczna i agorafobia. Parentyfikacja zwiększa też ryzyko rozwoju zaburzeń osobowości oraz zaburzeń psychosomatycznych, będących skutkiem m.in. długotrwałego stresu doświadczanego przez organizm.
Jeśli zauważasz sygnały, które mogą sugerować, że dziecko jest ofiarą parentyfikacji warto skonsultować się z psychologiem lub psychoterapeutą dziecięcym. W Centrum Psychoterapii i Seksuologii Empatia tym tematem zajmuje się między innymi mgr Marcelina Cieszewska, mgr Dorota Sarna, mgr Agnieszka Gadecka-Tomasik.
