Uncategorized

Paren­ty­fi­ka­cja to pro­ces, jakie­mu pod­da­wa­ne są dzie­ci, któ­rych rodzi­ce narzu­ca­ją im rolę doro­słe­go. W rodzi­nie, w któ­rej poja­wia się paren­ty­fi­ka­cja role są “odwró­co­ne”, a dziec­ko podej­mu­je zada­nia prze­kra­cza­ją­ce jego moż­li­wo­ści zarów­no fizycz­ne jak i emo­cjo­nal­ne. Paren­ty­fi­ko­wa­ne przez swo­ich rodzi­ców dzie­ci zmu­sza­ne są do mar­gi­na­li­zo­wa­nia wła­snych potrzeb bez­pie­czeń­stwa i wspar­cia, co może mieć poważ­ne kon­se­kwen­cje dla ich roz­wo­ju spo­łecz­ne­go jak i emo­cjo­nal­ne­go, skut­ku­jąc mię­dzy inny­mi zabu­rze­nia­mi oso­bo­wo­ści i nastroju. 

Paren­ty­fi­ka­cja, czy­li zamia­na ról w rodzi­nie może mieć dwie posta­cie. Pierw­sza z nich to paren­ty­fi­ka­cja instru­men­tal­na, doty­czą­ca sytu­acji, w któ­rych dziec­ko trosz­czy się o mate­rial­ny byt oraz “prze­trwa­nie” rodzi­ny. Ozna­cza to, że dziec­ko przej­mu­je obo­wiąz­ki doro­słych takie jak zara­bia­nie pie­nię­dzy, goto­wa­nie, sprzą­ta­nie, robie­nie zaku­pów, opie­ko­wa­nie się rodzeń­stwem, oso­ba­mi nie­peł­no­spraw­ny­mi fizycz­nie czy cho­ry­mi psy­chicz­nie. Jak zauwa­ża prof. dr hab. Kata­rzy­na Schier – autor­ka mono­gra­fii nauko­wej Doro­słe dzie­ci. Psy­cho­lo­gicz­na pro­ble­ma­ty­ka odwró­ce­nia ról w rodzi­nie. – paren­ty­fi­ka­cja instru­men­tal­na idzie w parze z roz­wo­jem zja­wisk spo­łecz­no-kul­tu­ro­wych, z popu­lar­ny­mi obec­nie wzor­ca­mi taki­mi jak emi­gra­cja w celach mate­rial­nych czy samot­ne rodzi­ciel­stwo. Z tym ostat­nim może kore­lo­wać przej­mo­wa­nie wie­lu obo­wiąz­ków domo­wych przez dziec­ko, a z sytu­acją emi­gra­cji może wią­zać się sta­wia­nie dziec­ka w roli prze­wod­ni­ka czy tłu­ma­cza. Takie oko­licz­no­ści skut­ku­ją czę­sto nad­mier­nym obcią­że­niem psy­chicz­nym i nad­mier­ną odpo­wie­dzial­no­ścią, co okre­ślić moż­na “paren­ty­fi­ka­cją emo­cjo­nal­ną”. Prof. dr hab. Kata­rzy­na Schier w swo­im arty­ku­le poda­je przy­kład dziec­ka, któ­re obsa­dzo­ne przez rodzi­ców jako “prze­wod­nik” w obcym kra­ju może sta­nąć przed wyzwa­nia­mi nie­ade­kwat­ny­mi do wie­ku taki­mi jak np. zała­twia­nie spraw w róż­ne­go rodza­ju urzę­dach, uma­wia­nie wizyt lekar­skich, bra­nie udzia­łu w roz­mo­wach na temat sytu­acji mate­rial­nej czy zdro­wot­nej rodzi­ny. Oczy­wi­ście, nie zawsze podob­ne sytu­acje wią­żą się z zagro­że­niem psy­chicz­nym dziec­ka. Nie­bez­pie­czeń­stwo poja­wia się, gdy rola doro­słe­go narzu­co­na dziec­ku jest nie­zmien­na w cza­sie, a tak­że, gdy dziec­ko jest “roz­li­cza­ne” z przy­pi­sa­nych mu obo­wiąz­ków. Klu­czo­wa jest kwe­stia bycia doce­nia­nym za wło­żo­ny wysi­łek, czę­sto­kroć nie­pro­por­cjo­nal­ny do wie­ku. W sytu­acjach pato­lo­gicz­nych potrze­by dziec­ka są igno­ro­wa­ne, a samo dziec­ko nie jest doce­nia­ne za pra­cę zwią­za­ną z pomo­cą rodzi­nie, ale tak­że za wła­sne osią­gnię­cia roz­wo­jo­we nie­zwią­za­ne z potrze­ba­mi rodzi­ców czy innych człon­ków rodzi­ny. Dla­te­go też prof. dr hab. Kata­rzy­na Schier nazy­wa w swo­jej książ­ce dzie­ci paren­ty­fi­ko­wa­ne “nie­wi­dzial­ny­mi”.

Paren­ty­fi­ka­cja emo­cjo­nal­na doty­ka czę­sto dzie­ci, któ­re opie­ku­ją się rodzi­cem cier­pią­cym na depre­sję, a tak­że te dzie­ci, od któ­rych rodzi­ce ocze­ku­ją pocie­sze­nia, wspar­cia, pomo­cy w pro­ble­mach mał­żeń­skich czy uczu­cio­wych. Innym przy­pad­kiem paren­ty­fi­ka­cji emo­cjo­nal­nej jest przy­pi­sa­nie dziec­ku roli “ado­ra­to­ra”, czy­li oso­by, któ­ra ma za zada­nie podzi­wiać zacho­wa­nia czy wygląd rodzi­ca, przy­kla­ski­wać i potwier­dzać rację, a w skraj­nych przy­pad­kach zastę­po­wać emo­cjo­nal­nie part­ne­ra roman­tycz­ne­go. Zwięk­szo­ne ryzy­ko poja­wie­nia się paren­ty­fi­ka­cji emo­cjo­nal­nej wystę­pu­je w rodzi­nach, w któ­rych ist­nie­je pro­blem z uza­leż­nie­nia­mi od nar­ko­ty­ków czy alko­ho­lu, w rodzi­nach roz­bi­tych, ubo­gich, w rodzi­nach imi­gran­tów. Sta­ty­stycz­nie czę­ściej paren­ty­fi­ka­cja doty­ka dziew­czyn­ki, czę­sto naj­star­sze w rodzeń­stwie. Ofia­rą paren­ty­fi­ka­cji sta­je się nie­rzad­ko dziec­ko naj­wraż­liw­sze spo­śród rodzeń­stwa, naj­bar­dziej trosz­czą­ce się o potrze­by innych. 

Kon­se­kwen­cje paren­ty­fi­ka­cji mogą poja­wić się natych­mia­sto­wo lub ujaw­nić się wyraź­nie w trak­cie dora­sta­nia czy w życiu doro­słym. Bada­nia potwier­dza­ją, że nale­żą do nich mię­dzy inny­mi pro­ble­my emo­cjo­nal­ne – skłon­ność do depre­sji, poczu­cie osa­mot­nie­nia, skłon­ność do izo­la­cji, brak zaufa­nia, a tak­że lęki w kon­tak­tach spo­łecz­nych, domi­nu­ją­ce poczu­cie wsty­du i winy, a tak­że fobia spo­łecz­na i ago­ra­fo­bia. Paren­ty­fi­ka­cja zwięk­sza też ryzy­ko roz­wo­ju zabu­rzeń oso­bo­wo­ści oraz zabu­rzeń psy­cho­so­ma­tycz­nych, będą­cych skut­kiem m.in. dłu­go­trwa­łe­go stre­su doświad­cza­ne­go przez organizm.

Jeśli zauwa­żasz sygna­ły, któ­re mogą suge­ro­wać, że dziec­ko jest ofia­rą paren­ty­fi­ka­cji war­to skon­sul­to­wać się z psy­cho­lo­giem lub psy­cho­te­ra­peu­tą dzie­cię­cym. W Cen­trum Psy­cho­te­ra­pii i Sek­su­olo­gii Empa­tia tym tema­tem zaj­mu­je się mię­dzy inny­mi mgr Mar­ce­li­na Cie­szew­ska, mgr Doro­ta Sar­na, mgr Agniesz­ka Gadec­ka-Toma­sik.

Pan­de­mia wywo­ła­na przez koro­na­wi­ru­sa SARS-CoV‑2 wybu­chła w roku 2019 w mie­ście Wuhan w Chi­nach, a w roku 2020 w mar­cu zano­to­wa­no już pierw­sze zacho­ro­wa­nia w Pol­sce. Następ­stwa spo­łecz­ne, eko­no­micz­ne i gospo­dar­cze pan­de­mii wywo­ła­ły ogól­no­świa­to­wy kry­zys. Rece­sja gospo­dar­cza, szko­dli­wy wpływ sytu­acji pan­de­micz­nej na tury­sty­kę, kul­tu­rę, ochro­nę zdro­wia czy prze­stęp­czość nie wyczer­pu­ją jed­nak listy kon­se­kwen­cji pan­de­mii COVID-19. Po dwóch latach pan­de­mii publi­ko­wa­nych jest coraz wię­cej wyni­ków rze­tel­nych badań doty­czą­cych wpły­wu ogól­no­świa­to­wej sytu­acji na stan psy­chicz­ny popu­la­cji, któ­ra czę­sto­kroć musia­ła zmie­rzyć się z zupeł­ną zmia­ną dotych­cza­so­we­go życia. Dla wie­lu zmia­na ta zwią­za­na była z lękiem o zdro­wie wła­sne oraz innych człon­ków rodzi­ny, z izo­la­cją czy utra­tą sta­bil­no­ści mate­rial­nej. Pogor­sze­nie zdro­wia psy­chicz­ne­go w wyni­ku pan­de­mii dotknę­ło wię­cej osób niż sam wirus SARS CoV‑2. Ponad­to, kon­se­kwen­cje dla zdro­wia psy­chicz­ne­go epi­de­mii mogą trwać znacz­nie dłu­żej niż ona sama. 

Wnio­ski z badań nad popu­la­cją pol­ską dowo­dzą m.in., że w cza­sie pan­de­mii COVID-19: 

● Pola­cy w wie­ku młod­szym niż 45 lat doświad­cza­li wię­cej obja­wów lęku uogól­nio­ne­go i depre­sji niż oso­by star­sze (Gam­bin i in., 2021) 

● Pola­cy nie posia­da­ją­cy sta­bil­no­ści mate­rial­nej i cią­gło­ści wyna­gro­dze­nia oraz oso­by, któ­re stra­ci­ły pra­cę w wyni­ku pan­de­mii doświad­cza­li wię­cej obja­wów lęku uogól­nio­ne­go i depre­sji (Gam­bin i in., 2021) 

● Pola­ków, któ­rzy doświad­czy­li kwa­ran­tan­ny bądź izo­la­cji domo­wej cha­rak­te­ry­zo­wa­ło więk­sze nasi­le­nie obja­wów depre­sji (Gam­bin i in., 2021) 

● wię­cej obja­wów lęko­wych doświad­cza­ły kobie­ty niż męż­czyź­ni, oso­by posia­da­ją­ce dzie­ci niż oso­by bez­dziet­ne, a tak­że oso­by cho­ru­ją­ce prze­wle­kle na cho­ro­by fizycz­ne (Male­sza, Kacz­ma­rek, 2021) 

● wię­cej obja­wów lęko­wych doświad­czy­ły tak­że oso­by przyj­mu­ją­ce wię­cej infor­ma­cji na temat pan­de­mii z róż­nych źró­deł, a tak­że oso­by, któ­re nie utrzy­my­wa­ły prze­ko­na­nia, iż wła­snym zacho­wa­niem mogą wpły­nąć na praw­do­po­do­bień­stwo bycia zain­fe­ko­wa­nym (Male­sza, Kacz­ma­rek, 2021) 

● 1/3 mło­dzie­ży w wie­ku 13–17 lat oce­ni­ła swo­je zado­wo­le­nie z życia jako niskie oraz przy­zna­ła, że ich stan psy­chicz­ny się pogor­szył (złe samo­po­czu­cie rapor­to­wa­ły czę­ściej dziew­czy­ny) (Pyżal­ski, 2021) 

● wśród uczniów naj­wię­cej obja­wów depre­syj­nych doświad­cza­li ucznio­wie lice­ów (Gam­bin i

in., 2021) 

● oko­ło 11% nasto­lat­ków rapor­to­wa­ło prze­moc domo­wą (głów­nie psy­chicz­ną) i doty­czy­ło to czę­ściej mło­dzie­ży zamiesz­ku­ją­cej tere­ny wiej­skie (Gam­bin i in., 2021) 

● wzrost spo­ży­wa­nia alko­ho­lu został zare­je­stro­wa­ny wśród osób star­szych, któ­re przed pan­de­mią były już czyn­ne zawo­do­wo i był więk­szy niż w młod­szej gru­pie osób stu­diu­ją­cych, co moż­na wią­zać z fak­tem, iż oso­by mło­de czę­ściej spo­ży­wa­ją alko­hol w sytu­acjach spo­tkań towa­rzy­skich, któ­re to w cza­sie pan­de­mii były ogra­ni­czo­ne (Bar­to­szek, Wal­ko­wiak, Bar­to­szek, Kar­das, 2020) 

● nie zaob­ser­wo­wa­no róż­ni­cy w kon­sump­cji alko­ho­lu pomię­dzy kobie­ta­mi a męż­czy­zna­mi (Bar­to­szek, Wal­ko­wiak, Bar­to­szek, Kar­das, 2020) 

● oso­by miesz­ka­ją­ce samot­nie doświad­czy­ły wzro­stu poczu­cia samot­no­ści i zmę­cze­nia życiem 

● dowie­dzio­no rów­nież pogor­sze­nia rela­cji inter­per­so­nal­nych u Pola­ków; szcze­gól­nie duże pogor­sze­nie funk­cjo­no­wa­nia doty­czy­ło osób, któ­re przed pan­de­mią oce­nia­ły swo­ją satys­fak­cję z życia i nastrój bar­dzo wyso­ko (Gaw­rych, Cichoń, Kiej­na, 2021) 

● ogól­nie oko­ło 60% bada­nych w 2021 Pola­ków dekla­ro­wa­ło wystę­po­wa­nie obja­wów zabu­rzeń psy­chicz­nych w natę­że­niu prze­kra­cza­ją­cym nor­my dla popu­la­cji ( Babic­ki, Szew­czy­kow­ska, Mal­sa­lerz-Migas, 2021) 

Jeśli nie­po­ko­ją Cię Two­je reak­cje emo­cjo­nal­ne bądź roz­po­zna­jesz w sobie symp­to­my zabu­rzeń lęko­wych czy depre­syj­nych – skon­sul­tuj się z psy­chia­trą, a w następ­nej kolej­no­ści z psy­cho­te­ra­peu­tą. W naszym Cen­trum Psy­cho­te­ra­pii i Sek­su­olo­gii Empa­tia przyj­mu­ją psy­chia­trzy lek.med. Kamil Gor­czy­ca oraz dr n.med. Lech Popio­łek, a tak­że tera­peu­ci – m.in. mgr Justy­na Ziar­kow­ska, mgr Nata­lia Czap­nik-Kosta­nek.

Richard David­son – ame­ry­kań­ski psy­cho­log, psy­chia­tra i nauko­wiec, autor słyn­nej książ­ki Życie emo­cjo­nal­ne mózgu – best­sel­le­ra The New York Times, zasły­nął w świe­cie nauki bada­nia­mi struk­tu­ry i aktyw­no­ści mózgu w kon­tek­ście emo­cji oraz zabu­rzeń afek­tyw­nych takich jak depre­sja. Pry­wat­nie zafa­scy­no­wa­ny był tema­tem medy­ta­cji, któ­rą prak­ty­ko­wał dzie­siąt­ki lat. Pra­ce nauko­we David­so­na przy­ku­ły uwa­gę Dalaj­la­my, pry­wat­nie przy­ja­cie­la David­so­na, któ­ry posta­wił przed bada­czem wyzwa­nie, zachę­ca­jąc go do sku­pie­nia się w swo­jej pra­cy nauko­wej dla odmia­ny na pozy­tyw­nych emo­cjach doświad­cza­nych na przy­kład przez mni­chów w trak­cie medy­ta­cji. Dalaj­la­ma zapro­sił David­so­na do Dha­ram­sa­li w Indiach i prze­ko­nał ośmiu swo­ich przy­ja­ciół – doświad­czo­nych w medy­ta­cji mni­chów do wzię­cia udzia­łu w labo­ra­to­ryj­nych bada­niach David­so­na. Od roku 2000 roz­po­czę­to bada­nia zakro­jo­ne na sze­ro­ką ska­lę. Zba­da­no mózgi mistrzów medy­ta­cji zarów­no świec­kich jak i mni­chów, mózgi osób zaczy­na­ją­cych medy­to­wać oraz tych, któ­rzy nigdy nie medy­to­wa­li. Pro­jekt trwał nie­mal 15 lat, a bada­nia kli­nicz­ne prze­pro­wa­dza­ne były głów­nie w Cen­ter for Inve­sti­ga­ting Heal­thy Minds w Uni­ver­si­ty of Wiscon­sin-Madi­son. Wyni­ki badań wstrzą­snę­ły zarów­no śro­do­wi­skiem nauko­wym jak i opi­nią publiczną. 

Neu­ro­obra­zo­wa­nie wyka­za­ło, że mózgi osób medy­tu­ją­cych znacz­nie róż­nią się od innych. Wyka­za­no zwią­zek pomię­dzy doświad­cze­niem w prak­ty­ce medy­ta­cji a zdol­no­ścią do utrzy­my­wa­nia bar­dzo wyso­kiej aktyw­no­ści mózgu przez dłuż­szy czas. Mimo to, u wszyst­kich osób medy­tu­ją­cych, nawet tych począt­ku­ją­cych (po 8‑tygodniowym kur­sie) zaob­ser­wo­wa­no znacz­ny wzrost aktyw­no­ści fal gam­ma. Pod­wyż­szo­na aktyw­ność tych fal pro­wa­dzi do akty­wa­cji przed­niej, lewej czę­ści mózgu, któ­ra zwią­za­na jest z odczu­ciem szczę­ścia oraz popra­wą nastro­ju. Ponad­to, mózgi zarów­no osób doświad­czo­nych w medy­ta­cji jak i nowi­cju­szów w porów­na­niu do osób nie­prak­ty­ku­ją­cych cha­rak­te­ry­zo­wa­ły się zmia­na­mi w aktyw­no­ści obsza­rów lim­bicz­nych, czy­li obsza­rów mózgu odpo­wie­dzial­nych za emo­cje. Zauwa­żo­no znacz­nie mniej­szą aktyw­ność cia­ła mig­da­ło­wa­te­go – struk­tu­ry odgry­wa­ją­cej głów­ną rolę w reak­cjach lęko­wych oraz zwięk­sze­nie aktyw­no­ści obsza­rów takich jak przy­środ­ko­wa kora oczo­do­ło­wo-czo­ło­wa czy pole brzusz­ne nakryw­ki (obsza­ry mają­ce zwią­zek z poczu­ciem przy­na­leż­no­ści, odczu­ciem miłości). 

Czym jest medytacja i jak zacząć medytować? 

Zaczy­na­jąc prak­ty­ko­wa­nie medy­ta­cji, war­to zapo­znać się ze spraw­dzo­ny­mi, pro­fe­sjo­nal­ny­mi pro­gra­ma­mi medy­ta­cji. Jed­nym z nich jest pro­gram MBSR Joh­na Kabat Zinna. 

John Kabat Zinn opra­co­wał pro­gram MBSR (Mind­ful­ness-Based Stress Reduc­tion), czy­li pro­gram medycz­ny “Reduk­cja Stre­su Opar­ta na Uważ­no­ści”. Efek­tyw­ność pro­gra­mu zosta­ła potwier­dzo­na bada­nia­mi kli­nicz­ny­mi. Meto­da ta dedy­ko­wa­na jest dla osób doświad­cza­ją­cych cier­pie­nia psy­chicz­ne­go (zwią­za­ne­go mię­dzy inny­mi ze sta­na­mi depre­syj­ny­mi, lęko­wy­mi, bez­sen­no­ścią, stre­sem czy napa­da­mi pani­ki), a tak­że dla osób cier­pią­cych na cho­ro­by fizycz­ne takie jak np.choroby skó­ry, bóle gło­wy czy inne dole­gli­wo­ści mają­ce pod­ło­że psy­chicz­ne. Potwier­dzo­no rów­nież sku­tecz­ność pro­gra­mu w radze­niu sobie z chro­nicz­nym bólem oraz cho­ro­ba­mi przewlekłymi. 

Pro­gram MBSR opie­ra się na prak­ty­ce medy­ta­cji uważ­no­ści (mind­ful­l­ness). John Kabat Zinn defi­niu­je mind­ful­l­ness jako uważ­ność czy świa­do­mość, któ­ra wyła­nia się dzię­ki zwra­ca­niu uwa­gi na dany moment w spo­sób celo­wy i nie­osą­dza­ją­cy a tak­że jako utrzy­my­wa­nie świa­do­mo­ści myśli, uczuć, wra­żeń cie­le­snych i oto­cze­nia z chwi­li na chwi­lę w łagod­ny i akcep­tu­ją­cy spo­sób. Medy­ta­cja mind­ful­l­ness wywo­dzi się z reli­gii i filo­zo­fii bud­dyj­skiej, lecz obec­nie funk­cjo­nu­je jako prak­ty­ka świec­ka i dedy­ko­wa­na jest dla osób o dowol­nych prze­ko­na­niach czy wie­rze­niach. Medy­ta­cja nie jest for­mą rytu­ału reli­gij­ne­go, nie jest też relak­sa­cją. To pew­ne­go rodza­ju tre­ning świa­do­mo­ści czy też tech­ni­ka “obco­wa­nia z rze­czy­wi­sto­ścią” w spo­sób bez­po­śred­ni, uważ­ny, nie­osą­dza­ją­cy. Kurs MBSR trwa 8 tygo­dni i naucza­ny jest w pla­ców­kach medycz­nych, oświa­to­wych, w wię­zie­niach, a tak­że ośrod­kach pra­cy ze wzglę­du na potwier­dzo­ną nauko­wo skuteczność. 

Jeśli nie­po­ko­ją Cię Two­je reak­cje emo­cjo­nal­ne bądź bory­kasz się nasi­lo­nym lękiem, smut­kiem czy nad­mier­nym stre­sem – w pierw­szej kolej­no­ści skon­sul­tuj się z pro­fe­sjo­na­li­stą. W naszym Cen­trum Psy­cho­te­ra­pii i Sek­su­olo­gii Empa­tia spe­cja­li­sta­mi w tej dzie­dzi­nie są: psy­chia­tra lek.med. Kamil Gor­czy­ca oraz psy­cho­te­ra­peu­ci – mię­dzy inny­mi mgr Nata­lia Czap­nik-Kosta­nek, mgr Justy­na Kaź­mier­czak, mgr Karo­li­na Czu­liń­ska-Szcze­pan.

Na począt­ku war­to zwró­cić uwa­gę na fakt, że sek­su­olo­giem może być lekarz medy­cy­ny lub psycholog/psychoterapeuta. Trud­no­ści doświad­cza­ne przez pacjen­ta powin­ny deter­mi­no­wać jego wybór spe­cja­li­sty. Do sek­su­olo­ga-leka­rza war­to zgło­sić się, gdy doświad­cza­my pro­ble­mów sek­su­al­nych o podło­żu fizjo­lo­gicz­nym, inny­mi sło­wy – pro­ble­mów ze zdro­wiem fizycz­nym. Do tej kate­go­rii zali­czyć moż­na infek­cje intym­ne, powi­kła­nia poope­ra­cyj­ne, nie­pra­wi­dło­wą budo­wę ana­to­micz­ną orga­nów płcio­wych, cho­ro­by krą­że­nia, zabu­rze­nia neu­ro­lo­gicz­ne czy hor­mo­nal­ne. Lekarz-sek­su­olog może skie­ro­wać na bada­nia dia­gno­stycz­ne (np. na bada­nia hor­mo­nal­ne), może też skie­ro­wać do inne­go spe­cja­li­sty-leka­rza, a tak­że roz­po­cząć far­ma­ko­te­ra­pię. Wie­le pro­ble­mów sek­su­al­nych takich jak zabu­rze­nia erek­cji (np. erek­cja nie­peł­na), zabu­rze­nia pod­nie­ce­nia (np. suchość pochwy), zabu­rze­nia popę­du sek­su­al­ne­go czy ból pod­czas sto­sun­ku mogą mieć pod­ło­że bio­lo­gicz­ne. Czę­sto­kroć te i inne pro­ble­my sek­su­al­ne nie wyni­ka­ją jed­nak z dys­funk­cji cia­ła, a ich źró­dło kry­je się w psy­chi­ce – w nega­tyw­nych emo­cjach prze­ży­wa­nych wzglę­dem part­ne­ra, rela­cji part­ner­skiej lub wzglę­dem same­go sto­sun­ku, a tak­że w utrwa­lo­nych na prze­strze­ni lat nawy­kach i przy­wią­za­niach czy też w rela­cji z wła­snym cia­łem. Zda­rza się też, że pro­ble­my wyni­ka­ją ze stre­su, któ­ry z kolei może być skut­kiem nie­peł­nej czy znie­kształ­co­nej ste­reo­ty­pa­mi wie­dzy na temat “norm” sek­su­al­no­ści. W tym przy­pad­ku korzyst­niej­sze może być uda­nie się do psy­cho­lo­ga-sek­su­olo­ga. Ten spe­cja­li­sta jest też wykwa­li­fi­ko­wa­ny w pomo­cy oso­bom bory­ka­ją­cym się z wąt­pli­wo­ścia­mi doty­czą­cy­mi orien­ta­cji sek­su­al­nej czy toż­sa­mo­ści płcio­wej, a tak­że oso­bom, któ­re oba­wia­ją się pierw­sze­go sto­sun­ku czy też mają poczu­cie, że ich pro­ble­my z sek­sem czy sek­su­al­no­ścią mają pod­ło­że mie­sza­ne (zarów­no fizjo­lo­gicz­ne jak i psy­chicz­ne). Psy­cho­log­sek­su­olog czę­sto jest w sta­nie roz­po­znać, z cze­go wyni­ka­ją trud­no­ści i może zale­cić dodat­ko­wą dia­gno­sty­kę u leka­rza medy­cy­ny. Psy­cho­log-sek­su­olog nie wyko­nu­je bada­nia cia­ła czy narzą­dów płcio­wych, a wizy­ty pole­ga­ją w głów­nej mie­rze na roz­mo­wie – dia­gno­sty­ce, psy­cho­edu­ka­cji, a w nie­któ­rych przy­pad­kach na dłuż­szej terapii.

Jak wygląda pierwsza wizyta u seksuologa-psychologa?

Na pierw­szej wizy­cie sek­su­olog-psy­cho­log będzie sta­rał się zebrać jak naj­ob­szer­niej­szy wywiad. Ozna­cza to, że praw­do­po­dob­nie popro­si o szcze­gó­ło­wy opis obja­wów, pro­ble­mów zwią­za­nych z sek­su­al­no­ścią czy o opis wąt­pli­wo­ści w tym obsza­rze. Pyta­nia mogą doty­czyć rów­nież zdro­wia fizycz­ne­go, aby usta­lić pod­ło­że trud­no­ści. Sek­su­olog nie­bę­dą­cy leka­rzem medy­cy­ny nie będzie prze­pro­wa­dzał bada­nia cia­ła, może jed­nak prze­pro­wa­dzić bada­nie psy­cho­lo­gicz­ne wyko­rzy­stu­jąc np. testy psy­cho­lo­gicz­ne bądź inne narzę­dzia. Ist­nie­je moż­li­wość, że poja­wią się tak­że pyta­nia o:

● ini­cja­cję sek­su­al­ną (pierw­szy stosunek)

● czę­stość sto­sun­ków płcio­wych oraz masturbacji

● fan­ta­zje seksualne

● doświad­cze­nia seksualne

● doświad­cze­nia w rela­cjach intym­nych (part­ner­skich)

● prze­ko­na­nia doty­czą­ce seksu

● orien­ta­cję seksualną

● poczu­cie toż­sa­mo­ści płciowej

War­to pamię­tać, że sek­su­olog – psycholog/psychoterapeuta jest spe­cja­li­stą w dzie­dzi­nie kon­tak­tu inter­per­so­nal­ne­go, a jego zada­niem jest two­rze­nie atmos­fe­ry otwar­to­ści i bez­pie­czeń­stwa, dla­te­go też nie nale­ży oba­wiać się roz­mo­wy na intym­ne tematy.

Jeśli odczu­wasz cier­pie­nie w związ­ku z pro­ble­ma­mi sek­su­al­ny­mi, bory­kasz się z wąt­pli­wo­ścia­mi w tym obsza­rze bądź z obni­żo­ną satys­fak­cją sek­su­al­ną – skon­sul­tuj się z sek­su­olo­giem. W naszym Cen­trum Psy­cho­te­ra­pii i Sek­su­olo­gii Empa­tia doświad­czo­ny zespół spe­cja­li­stów pro­wa­dzi kon­sul­ta­cje sek­su­olo­gicz­ne, dia­gno­sty­kę, kon­sul­ta­cje lekar­skie, far­ma­ko­te­ra­pię, tera­pię sek­su­olo­gicz­ną, oraz cało­ścio­wą psy­cho­te­ra­pię obej­mu­ją­cą aspek­ty sek­su­olo­gicz­ne i psy­cho­lo­gicz­ne. Spe­cja­li­stą leka­rzem medy­cy­ny oraz sek­su­olo­giem jest w naszym Cen­trum lek.med. Kamil Gor­czy­ca. Seksuolodzy–psychoterapeuci w naszym Cen­trum to m.in. mgr Mag­da­le­na Krzak, mgr Doro­ta Baran, mgr Kami­la Miko­ła­jew­ska, mgr Doro­ta Otwinowska.

Nie jest łatwo pre­cy­zyj­nie okre­ślić, czym jest oso­bo­wość. Wie­lu psy­cho­lo­gów gło­wi­ło się nad defi­ni­cją, dla­te­go też ist­nie­je ponad pięć­dzie­siąt kon­cep­cji “oso­bo­wo­ści”. Nie­któ­rzy bada­cze poku­si­li się o wyra­fi­no­wa­ne i nie­co zawi­łe okre­śle­nia tego ter­mi­nu, któ­re brzmią na przy­kład tak: oso­bo­wość jest to dyna­micz­na orga­ni­za­cja wnę­trza jed­nost­ki, obej­mu­ją­ca te ukła­dy psy­cho­fi­zycz­ne, któ­re decy­du­ją o spe­cy­ficz­nych dla niej spo­so­bach przy­sto­so­wa­nia do śro­do­wi­ska. (All­port). Lubią­cy wywo­ły­wać kon­tro­wer­sje ame­ry­kań­ski psy­cho­log pocho­dze­nia wło­skie­go Phi­lip Geo­r­ge Zim­bar­do defi­niu­je oso­bo­wość zgo­ła odmien­nie jako po pro­stu wła­ści­wo­ści, któ­re czy­nią nas tymi, któ­ry­mi jeste­śmy. Mimo, że kon­cep­cja “oso­bo­wo­ści” jest tyl­ko pew­ną ideą (i to róż­nie ujmo­wa­ną), nie moż­na nie zgo­dzić się z tym, że poszcze­gól­ne oso­by cechu­je pewien spo­sób myśle­nia, odczu­wa­nia i dzia­ła­nia, a co naj­waż­niej­sze, że nasze zacho­wa­nia cha­rak­te­ry­zu­ją się pew­na kon­se­kwen­cja i powta­rzal­no­ścią. Zda­rza się, że reak­cja bli­skiej oso­by nas zaska­ku­je, ale zwy­kle jeste­śmy w sta­nie prze­wi­dzieć czy na daną sytu­acje zare­agu­je ogni­stą wście­kło­ścią, kon­tro­lo­wa­ną zło­ścią, zamknię­ciem się w sobie, smut­kiem i pła­czem czy też może obo­jęt­no­ścią lub roz­ba­wie­niem. Potra­fi­my to prze­wi­dzieć wła­śnie dla­te­go, że cechy oso­bo­wo­ści są względ­nie sta­łe i cha­rak­te­ry­stycz­ne dla jednostki.

Bada­czy od wie­lu dekad inte­re­so­wa­ło powią­za­nie pomię­dzy cecha­mi oso­bo­wo­ści a zacho­ro­wal­no­ścią na cho­ro­by fizycz­ne. Zwią­zek ten może wyda­wać się nie­co odle­gły czy nawet absur­dal­ny. Jeśli przyj­rzeć się jed­nak jesz­cze raz defi­ni­cji oso­bo­wo­ści – mówi ona o sta­łych spo­so­bach reak­cji. Jed­nym ze spo­so­bów reak­cji jest stres. I tu już cięż­ko nie zgo­dzić się z tym, że stres wpły­wa na stan fizycz­ny orga­ni­zmu, bio­rąc pod uwa­gę masyw­ną ilość badań nauko­wych nie tyl­ko z dzie­dzi­ny psy­cho­lo­gii, ale i medy­cy­ny. Dłu­gie bada­nia prze­pro­wa­dza­ne w róż­nych ośrod­kach przez odmien­nych bada­czy pozwo­li­ły na wyod­ręb­nie­nie czte­rech typów oso­bo­wo­ści powią­za­nych z podat­no­ścią na cho­ro­by fizycz­ne. Spo­śród nich dowo­dy naj­moc­niej prze­ma­wia­ją za istot­no­ścią powią­za­nia mię­dzy cecha­mi oso­bo­wo­ści a podat­no­ścią na cho­ro­by w przy­pad­ku oso­bo­wo­ści stre­so­wej – typu D. Pozo­sta­łe typy oso­bo­wo­ści (A, B oraz C) są przez część badań potwier­dza­ne, a przez część nego­wa­ne. Ze wzglę­du na owe kon­tro­wer­sje w tym arty­ku­le sku­pi­my się na oso­bo­wo­ści typu D.

Osobowość typu D

To oso­bo­wość “stre­so­wa”. Sprzy­ja wystę­po­wa­niu wie­lu cho­rób. Bada­nia potwier­dzi­ły jej zwią­zek z cho­ro­ba­mi ukła­du krą­że­nia a tak­że z m.in.: łusz­czy­cą, ast­mą, cho­ro­bą wień­co­wą. Udo­wod­nio­no, że oso­by z oso­bo­wo­ścią stre­so­wą typu D mają czte­ro­krot­nie więk­sze ryzy­ko cho­ro­by nie­do­krwien­nej ser­ca, co prze­kła­da się na więk­szą śmier­tel­ność wśród tych osób. Bada­nia holen­der­skie pod kie­run­kiem psy­cho­lo­ga medycz­ne­go Joha­na Denol­le­ta wyka­za­ły rów­nież, że u osób z cho­ro­bą wień­co­wą oraz oso­bo­wo­ścią typu D praw­do­po­do­bień­stwo ponow­ne­go ata­ku ser­ca jest pięć razy więk­sze niż u innych cho­rych zma­ga­ją­cych się z nie­do­krwien­no­ścią ser­ca. Wyni­ki innych badań tego same­go naukow­ca pro­wa­dzo­nych na prze­strze­ni lat suge­ru­ją rów­nież, że więk­szość pacjen­tów kar­dio­lo­gicz­nych, któ­rzy zmar­li z powo­du cho­rób ser­ca mia­ła oso­bo­wość typu D. W roku 2008 pol­scy bada­cze Nina Ogiń­ska-Bulik oraz Zyg­fryd Juczyń­ski dowie­dli rów­nież powią­za­nia pomię­dzy oso­bo­wo­ścią stre­so­wą typu D a cho­ro­ba nowo­two­ro­wą, wrzo­do­wą oraz cho­ro­ba­mi skó­ry. W bada­niach tych istot­ną dla roz­wo­ju cho­rób soma­tycz­nych oka­za­ła się dodat­ko­wo cecha ugo­do­wo­ści, któ­ra wią­że się przede wszyst­kim z cho­ro­ba­mi nowo­two­ro­wy­mi. Jak wyni­ka z badań nauko­wych, prze­pro­wa­dzo­nych w 2012 roku, przez dr Iza­bel­lę Grzyb, kie­ru­ją­cą zespo­łem psy­cho­lo­gów w naszym Cen­trum Psy­cho­te­ra­pii i Sek­su­olo­gii Empa­tia, oso­bo­wość tzw. stre­so­wą moż­na łączyć tak­że z powi­kła­nia­mi położ­ni­czy­mi. Z badań wyni­ka, że pacjent­ki z obja­wa­mi zagra­ża­ją­ce­go poro­du przed­wcze­sne­go czę­ściej speł­nia­ją kry­te­ria oso­bo­wo­ści typu D niż kobie­ty w cią­żach fizjo­lo­gicz­nych. Co wię­cej, został potwier­dzo­ny zwią­zek wystą­pie­nia poro­du przed­wcze­sne­go u kobiet z nasi­le­niem głów­nych cech oso­bo­wo­ści typu D, mani­fe­stu­ją­cych się dużym ładun­kiem nega­tyw­nych emocji.

 Oso­by z oso­bo­wo­ścią typu D cha­rak­te­ry­zu­ją się:

• czę­stym odczu­wa­niem nega­tyw­nych emo­cji, takich jak: lęk, gniew, iry­ta­cja i  wrogość
• świa­do­mym powstrzy­my­wa­niem się od wyra­ża­nia nega­tyw­nych emo­cji czy zacho­wań z powo­du oba­wy przed dez­apro­ba­tą i odrzu­ce­niem ze stro­ny innych
• nie­chę­cią do korzy­sta­nia ze wspar­cia spo­łecz­ne­go, nie­śmia­ło­ścią, pre­fe­ren­cją prze­by­wa­nia w  samot­no­ści, two­rze­niem dystan­su w kon­tak­tach społecznych
• zamar­twia­niem się, poczu­ciem bez­na­dziej­no­ści, skłon­no­ścia­mi do depre­sji, poczu­ciem wyczer­pa­nia oraz nie­za­do­wo­le­nia z życia, a tak­że niskim poczu­ciem wła­snej wartości

Jed­nost­ki, któ­rym moż­na przy­pi­sać oso­bo­wość typu D czę­sto odbie­ra­ją rze­czy­wi­stość jako zagra­ża­ją­cą i szko­dli­wą dla nich. Oczu­wa­ją lęk oraz napię­cie, cha­rak­te­ry­zu­ją się dużą podat­no­ścią na stres. Oso­by o oso­bo­wo­ści stre­so­wej cechu­je też skłon­ność do zała­my­wa­nia się i pod­da­wa­nia w sytu­acjach trud­nych, co wią­że się z nie­chę­cią do szu­ka­nia wspar­cia u innych oraz skłon­no­ścia­mi do katastrofizacji.

            Jeśli nie­po­ko­ją Cię Two­je reak­cje emo­cjo­nal­ne oraz ich wpływ na two­je zdro­wie bądź bory­kasz się z nad­mier­nym stre­sem – skon­sul­tuj się z psy­cho­te­ra­peu­tą. W naszym Cen­trum Psy­cho­te­ra­pii i Sek­su­olo­gii Empa­tia tera­peu­ta­mi spe­cja­li­zu­ją­cy­mi się w tej dzie­dzi­nie są mię­dzy inny­mi mgr Iwo­na Dubiń­ska oraz mgr Nata­lia Sło­wik.

Na tak zada­ne pyta­nie odpo­wiedź jest jed­na – roz­ma­wiać. Dzie­ci żyją w tym samym śro­do­wi­sku, co my i na pew­no usły­szą wyra­że­nie “woj­na na Ukra­inie” wie­le razy. Przy roz­mo­wie z dziec­kiem nale­ży jed­nak wziąć pod uwa­gę co naj­mniej dwie waż­ne kwe­stie. Jed­ną z nich jest wiek dziec­ka, a dru­gą to, w jakim stop­niu maluch prze­ży­wa obec­ną sytu­ację. Dla­te­go też nie ma “ide­al­ne­go prze­pi­su” na roz­mo­wę o woj­nie z dziec­kiem. Odna­le­zie­nie balan­su pomię­dzy chro­nie­niem dziec­ka a nie­fał­szo­wa­niem rze­czy­wi­sto­ści to zada­nie, przed któ­rym stoi obec­nie wie­le rodzi­ców. W tymar­ty­ku­le posta­no­wi­li­śmy zebrać garść ogól­nych wskazówek.

1. Nie kłam. Bez wzglę­du na sytu­ację, mów tyl­ko praw­dę. Waż­ne jest, aby mówić tyl­ko to, co wie­się z całą pew­no­ścią. Ozna­cza to nie­wy­bie­ga­nie w przy­szłość oraz powstrzy­ma­nie się od kata­stro­fi­zo­wa­nia, snu­cia z dziec­kiem czar­nych sce­na­riu­szy. Z dru­giej stro­ny nie war­to zapew­niać dziec­ka, o czymś, co do cze­go nie mamy pew­no­ści. Jeśli dziec­ko pyta o to, czy w Pol­sce wybuch­nie woj­na, zamiast mówić “oczy­wi­ście, że nie, to bzdu­ra, co ty opo­wia­dasz”, lepiej przed­sta­wić praw­dę i zapew­nić bez­pie­czeń­stwo, mówiąc na przy­kład: „Woj­na jest na Ukra­inie, nie w Pol­sce.
   Nic nie wska­zu­je na to, żeby mia­ła się zacząć w Pol­sce woj­na. Bar­dzo dużo innych państw ma z naszym kra­jem umo­wę i pomo­że nam jeśli ktoś pró­bo­wał­by nam zaszkodzić.”
2. Pytaj o uczu­cia. Bar­dzo waż­na jest roz­mo­wa o uczu­ciach, któ­re towa­rzy­szą nam w tej trud­nej sytu­acji. Strach czy bez­rad­ność powin­ny być wyra­żo­ne i uzna­ne. Nic pozy­tyw­ne­go nie przy­nie­sie wypie­ra­nie ich czy ukry­wa­nie. Dzie­ci powin­ny czuć, że mogą wyra­zić trud­ne uczu­cia i że zosta­ną wysłu­cha­ne i zaak­cep­to­wa­ne bez wzglę­du na to, co odczu­wa­ją. Pyta­nie o uczu­cia nie powin­no być jed­nak zbyt natar­czy­we. Nie musi­my codzien­nie zada­wać tego same­go pyta­nia, jeśli dziec­ko nie wyka­zu­je ocho­ty do roz­mo­wy na ten temat, bo może to zaszcze­pić w malu­chu nie­po­kój. Waż­ne jest aktyw­ne słu­cha­nie tego, co dziec­ko mówi, tego co już wie oraz zwra­ca­nie uwa­gi na sygna­ły wysy­ła­ne przez syna czy córkę.
3. Zwróć uwa­gę na wła­sne reak­cje. Dzie­ci są świet­ny­mi obser­wa­to­ra­mi i chło­ną emo­cje z oto­cze­nia. Dla­te­go waż­ne, aby nazy­wać przy dziec­ku swo­je emo­cje i poka­zy­wać, że akcep­tu­je­my je, ale i umie­my sobie z nimi radzić (tak­że z pła­czem). Nie powin­no to jed­nak pro­wa­dzić do paren­ty­fi­ka­cji dziec­ka. Nie mów­my np. “przy­tul się do mnie, smut­no mi” – bywa to nie­bez­piecz­nym dla dziec­ka odwró­ce­niem ról. To rodzic powi­nien zapew­niać dziec­ku bez­pie­czeń­stwo. Nie ozna­cza to jed­nak tego, że ma ukry­wać swo­je emo­cje. Powi­nien je nazy­wać i poka­zy­wać, że umie sobie z nimi radzić.
4. Dosto­suj zacho­wa­nie do wie­ku i sta­nu dziec­ka. Małym dzie­ciom lub dzie­ciom cięż­ko zno­szą­cym obec­ną sytu­acje lepiej oszczę­dzić infor­ma­cji o tym, jak ludzie cier­pią i zma­ga­ją się z woj­ną. Wystar­czy przed­sta­wia­nie nie­zde­for­mo­wa­nych fak­tów w dopa­so­wa­nej do wie­ku for­mie oraz duża daw­ka ofe­ro­wa­ne­go poczu­cia bez­pie­czeń­stwa. Roz­ma­wia­jąc z nasto­lat­kiem, war­to zwró­cić jego uwa­gę na to, że nie wszyst­kie infor­ma­cje poda­wa­ne w mediach oraz krą­żą­ce wśród ludzi są praw­dzi­we. Nasto­la­tek powi­nien czuć, że może zada­wać każ­de pyta­nia oraz to, że chce­my z nim rozmawiać.
5. Uni­kaj włą­cza­nia tele­wi­zji z kana­ła­mi infor­ma­cyj­ny­mi w towa­rzy­stwie małych dzie­ci. Nie moż­na prze­wi­dzieć jakie obra­zy zosta­ną dane­go dnia w danej sta­cji poka­za­ne. Jeśli dziec­ko chce obej­rzeć wia­do­mo­ści i jest wystar­cza­ją­co doj­rza­łe – waż­ne, aby przyj­mo­wa­nie medial­nych infor­ma­cji odby­wa­ło się w spo­koj­nych warun­kach, np. wie­czo­rem, kie­dy będzie czas na to, aby poroz­ma­wiać, o tym, co się zoba­czy­ło i usły­sza­ło. Istot­ne jest to, aby pano­wa­ła wte­dy atmos­fe­ra bez­pie­czeń­stwa i otwar­to­ści na emo­cje, któ­re mogą się poja­wić. W każ­dym przy­pad­ku waż­ne jest ogra­ni­cze­nie przyj­mo­wa­nych infor­ma­cji i uni­ka­nie przebodźcowania.
6. Pamię­taj o tym, jak waż­na jest “zwy­czaj­ność” oraz ruty­na. Trud­na sytu­acja sąsia­du­ją­ce­go z nami kra­ju nie powin­na ozna­czać dia­me­tral­nej zmia­ny w ryt­mie dnia. Dla dzie­ci kolo­sal­ne zna­cze­nie ma ruty­na i prze­wi­dy­wal­ność śro­do­wi­ska. Jest to for­ma prze­ka­za­nia dzie­ciom poczu­cia spo­ko­ju i bez­pie­czeń­stwa bez uży­cia słów. Waż­ne jest też bycie razem, pla­no­wa­nie wspól­nych aktyw­no­ści nie­zwią­za­nych z sytu­acją na Ukra­inie. Nie odbie­raj­my też sobie pra­wa do zaba­wy i śmie­chu. Poczu­cie winy z powo­du odczu­wa­nia zarów­no nega­tyw­nych jak i pozy­tyw­nych emo­cji w ostat­nich dniach i tygo­dniach nie przy­nie­sie niko­mu pożytku.
7. Zwra­caj uwa­gę na zmia­ny w zacho­wa­niu dziec­ka. Roz­ko­ja­rze­nie, nasi­lo­na złość dziec­ka, a tak­że obja­wy soma­tycz­ne jak ponow­ne mocze­nie się dziec­ka czy pro­ble­my ze snem powin­ny być nazwa­ne przez rodzi­ca. Waż­na jest roz­mo­wa z dziec­kiem o tym, co zauwa­ży­li­śmy i oka­za­nie tro­ski. A co, gdy dzie­ci zaczy­na­ją bawić się w woj­nę? Istot­ne jest wte­dy wyja­śnie­nie róż­ni­cy mie­dzy patrio­ty­zmem a nacjo­na­li­zmem, nie­ko­niecz­nie uży­wa­jąc tych słów, ale poka­zu­jąc ich sens. Jeśli moc­no nie­po­koi Cię zacho­wa­nie dziec­ka lub dziec­ko samo zgła­sza swo­je trud­no­ści – war­to roz­wa­żyć wizy­tę u psy­cho­te­ra­peu­ty. W naszym Cen­trum Psy­cho­te­ra­pii i Sek­su­olo­gii Empa­tia tera­pią dzie­ci zaj­mu­ją się mie­dzy inny­mi mgr Agniesz­ka Gadec­ka-Toma­sik, mgr Doro­ta Sar­na, mgr Mar­ce­li­na Cie­szew­ska.

1. Do kogo udać się z problemem?

Decy­du­jąc się na wizy­tę u spe­cja­li­sty, war­to naj­pierw poznać róż­ni­cę pomię­dzy psy­cho­lo­giem, psy­cho­te­ra­peu­tą a psy­chia­trą. Psy­cho­log jest oso­bą, któ­ra ukoń­czy­ła pię­cio­let­nie stu­dia psy­cho­lo­gicz­ne i jest upraw­nio­na do pomo­cy psy­cho­lo­gicz­nej, któ­ra pole­gać może na kon­sul­ta­cji i dia­gno­sty­ce. Psy­cho­log zaj­mu­je się wspar­ciem psy­cho­lo­gicz­nym i porad­nic­twem. W prze­ci­wień­stwie do psy­cho­te­ra­peu­ty nie może prze­pro­wa­dzać psy­cho­te­ra­pii, czy­li regu­lar­nej, ustruk­tu­ry­zo­wa­nej pra­cy, któ­rej celem są trwa­łe zmia­ny w funk­cjo­no­wa­niu zgła­sza­ją­cej się oso­by. Psy­cho­te­ra­peu­ci zobo­wią­za­ni są ponad­to do kon­tro­lo­wa­nia postę­pów swo­jej pra­cy (tzw. super­wi­zja). Są absol­wen­ta­mi stu­diów psy­cho­lo­gicz­nych, medycz­nych lub pokrew­nych, a dodat­ko­wo ukoń­czy­li lub są w trak­cie stu­diów pody­plo­mo­wych w kie­run­ku psy­cho­te­ra­pii. Psy­chia­trzy nato­miast są leka­rza­mi medy­cy­ny. Mogą zapro­po­no­wać lecze­nie far­ma­ko­lo­gicz­ne lub skie­ro­wać do psy­cho­te­ra­peu­ty. W naszym Cen­trum pra­cu­ją psy­cho­te­ra­peu­ci oraz psy­chia­tra lek. med. Kamil Gor­czy­ca.

2. Jak wygląda pierwsza wizyta u terapeuty?

Pierw­sza wizy­ta u tera­peu­ty pole­ga na wywia­dzie dia­gno­stycz­nym. Dia­gno­za pro­ble­mu pro­wa­dzi do wybo­ru naj­bar­dziej odpo­wied­niej for­my pomo­cy. Psy­cho­te­ra­peu­ta może zapro­po­no­wać wizy­tę u inne­go tera­peu­ty pra­cu­ją­ce­go w inny­mi nur­cie (bar­dziej odpo­wia­da­ją­cym zgła­sza­nym pro­ble­mom), może zasu­ge­ro­wać wizy­tę u psy­chia­try lub skie­ro­wać na inter­wen­cję kry­zy­so­wą. Może też zapro­po­no­wać współ­pra­cę w swo­im gabi­ne­cie. W takim przy­pad­ku w pew­nym momen­cie tera­pii zosta­je zwy­kle omó­wio­ny tzw. kon­trakt (pisem­ny bądź ust­ny), w któ­rym zawar­te są ramy współ­pra­cy takie jak np. sta­ły ter­min spo­tkań (naj­czę­ściej sesje odby­wa­ją się coty­go­dnio­wo). Nie nale­ży oba­wiać się pierw­szej wizy­ty, gdyż psy­cho­te­ra­peu­ta jest na niej aktyw­ny. Dużo bar­dziej niż na póź­niej­szych eta­pach tera­pii kie­ru­je roz­mo­wą, aby zdo­być potrzeb­ne do dia­gno­zy infor­ma­cje. War­to pamię­tać, że tera­peu­ta jest spe­cja­li­stą w dzie­dzi­nie kon­tak­tu i pomo­cy psy­cho­lo­gicz­nej, a jego zada­niem jest two­rze­nie atmos­fe­ry otwar­to­ści i bezpieczeństwa.

Istot­ną infor­ma­cją jest rów­nież to, że aby móc zgło­sić się na  psy­cho­te­ra­pię indy­wi­du­al­ną nale­ży mieć ukoń­czo­ne 16 lat. W przy­pad­ku osób młod­szych rodzi­ce powin­ni być obec­ni na pierw­szym spo­tka­niu. Oso­by nie­peł­no­let­nie, któ­re ukoń­czy­ły 16 lat, aby udać się do psy­cho­lo­ga potrze­bu­ją zgo­dy rodzi­ców lub opie­ku­nów praw­nych. Tera­peu­ta ma obo­wią­zek prze­ka­za­nia rodzi­com infor­ma­cji o tym, co zgła­szał nie­let­ni pacjent tyl­ko wte­dy, gdy uzna, że zagro­żo­ne jest zdro­wie lub życie pacjen­ta lub innej oso­by. W przy­pad­ku osób peł­no­let­nich tajem­ni­ca zawo­do­wa zobo­wią­zu­je psy­cho­lo­gów i tera­peu­tów do nie­ujaw­nia­nia żad­nych infor­ma­cji o pacjen­cie i wno­szo­nych tre­ściach (tak­że o samym podej­mo­wa­niu psy­cho­te­ra­pii przez daną oso­bę). Zwol­nie­nie z obo­wiąz­ku tajem­ni­cy zawo­do­wej zda­rza się sto­sun­ko­wo rzad­ko i doty­czy sytu­acji zagro­że­nia życia lub zdro­wia pacjen­ta czy innych osób lub sytu­acji, w któ­rej zwol­nie­nie z tajem­ni­cy zawo­do­wej zosta­ło orze­czo­ne przez sąd.

3. Jakie pytania może zadać terapeuta?

Pyta­nia, któ­re mogą (ale nie muszą) się poja­wić na pierw­szej wizy­cie mają na celu wstęp­ne roze­zna­nie sytu­acji. W zależ­no­ści od nur­tu, w któ­rym pra­cu­je dany tera­peu­ta oraz meto­dy pra­cy, któ­rą pre­fe­ru­je – może mieć inne podej­ście do pierw­szej roz­mo­wy. Ist­nie­ją jed­nak pyta­nia, któ­re w pew­nym momen­cie na pew­no wybrzmie­wa­ją. Są nimi np. pyta­nia o pod­sta­wo­we infor­ma­cje bio­gra­ficz­ne, a także:

• Dla­cze­go zgła­sza się Pani/Pan po pomoc wła­śnie teraz?
• Od kie­dy trwa pro­blem i jakich doświad­cza Pani/Pan objawów?
• Czy leczył/a się już Pani/Pan psy­chia­trycz­nie lub podejmował/a Pani/Pan w prze­szło­ści tera­pię? Czy zaży­wa Pani/Pan jakieś leki?
• Co dzia­ło się przed wystą­pie­niem problemu?
• Jakie są skut­ki wystą­pie­nia pro­ble­mu? Jak pro­blem wpły­wa na Pani/Pana życie zawo­do­we, rodzin­ne i inne waż­ne obsza­ry życia?
• Jak Pani/Pan myśli – dla­cze­go powsta­ły u Pani/Pana obja­wy? Jakie są Pani/Pana hipo­te­zy na ten temat?
• Jakie nadzie­je wią­że Pani/Pan z terapią?

Pierw­sza wizy­ta powin­na zakoń­czyć się jakimś kon­sen­su­sem. Pacjen­to­wi pro­po­no­wa­na jest współ­pra­ca bądź prze­ka­zy­wa­ne są suge­stie, co do tego gdzie powi­nien się zwrócić.

“Trau­ma” jest jed­nym z tych okre­śleń, któ­re (podob­nie jak “depre­sja”) są zde­cy­do­wa­nie nad­uży­wa­ne w róż­nych kon­tek­stach. Może to wyni­kać z tego, że rze­czy­wi­sta trau­ma mie­wa skraj­nie róż­ne przy­czy­ny. Mimo tego, że zda­rze­nia wywo­łu­ją­ce trau­mę mogą róż­nić się inten­syw­no­ścią,  nie nale­ży doko­ny­wać dia­gno­zy same­mu tyl­ko udać się do spe­cja­li­sty – w tym przy­pad­ku w pierw­szej kolej­no­ści do leka­rza psy­chia­try. War­to pamię­tać, że trau­ma (zespół stre­su poura­zo­we­go) jest poważ­nym zabu­rze­niem psy­chicz­nym o okre­ślo­nym prze­bie­gu i kon­kret­nych objawach.

 Stre­sor trau­ma­tycz­ny to doświad­cze­nie, któ­re wywo­ła­ło na jed­no­st­ce szcze­gól­nie nega­tyw­ne wra­że­nie. Nie jest to jed­nak każ­de takie doświad­cze­nie. Trau­mę wywo­łu­ją sytu­acje, któ­rych psy­chi­ka danej oso­by nie jest w sta­nie przy­jąć i zin­te­gro­wać. Waż­ne jest tu pod­kre­śle­nie, że trau­ma powsta­je na sty­ku stre­so­gen­nej sytu­acji i psy­chi­ki oso­by. Dla­te­go też ewen­tu­al­ne poja­wie­nie się tego zabu­rze­nia nie zale­ży wyłącz­nie od inten­syw­no­ści zda­rze­nia poprze­dza­ją­ce­go. Rela­tyw­nie “nie­win­ne” zda­rze­nie może być dla jed­nej oso­by źró­dłem trau­my, pod­czas gdy z sytu­acją poten­cjal­nie bar­dziej nie­bez­piecz­ną inna oso­ba może sobie psy­chicz­nie radzić.

Przy­czy­na­mi trau­my są sytu­acje, w któ­rych oso­ba nara­żo­na była na zagro­że­nie zdro­wia (rów­nież psy­chicz­ne­go) oraz życia. Trau­ma może się roz­wi­nąć rów­nież u osób, któ­re były świad­ka­mi sytu­acji, w któ­rej wystę­po­wa­ło zagro­że­nie zdro­wia i/lub życia. Sytu­acje, któ­re naj­czę­ściej wymie­nia się jako przy­kła­dy to: woj­na, nara­że­nie na prze­moc fizycz­ną lub sek­su­al­ną, wypad­ki komu­ni­ka­cyj­ne, prze­wle­kłe cho­ro­by somatyczne.

Wg Mar­di Jon Horo­wit­z’a, psy­cho­lo­ga kli­nicz­ne­go i naukow­ca z USA, moż­na wyróż­nić czte­ry fazy stre­so­wej reak­cji poura­zo­wej (ina­czej: reak­cja po stre­sie trau­ma­tycz­nym czy zespół stre­su poura­zo­we­go, a w języ­ku angiel­skim: PTSD). Są nimi:

1. Faza krzy­ku – począt­ko­wą reak­cją na trau­mę naj­czę­ściej są emo­cje o bar­dzo dużym nasi­le­niu. Są to: strach, smu­tek lub wściekłość.

2. Faza zaprze­cze­nia – w tej fazie psy­chi­ka czło­wie­ka sta­ra się pora­dzić z nad­mia­ro­wy­mi emo­cja­mi poprzez zaprze­cze­nie ich wystę­po­wa­nia. Oso­ba może zda­wać się igno­ro­wać zagro­że­nie czy stra­ty psy­chicz­ne, jakich doświad­czy­ła. Mogą poja­wić się sta­ny dyso­cja­cyj­ne, w któ­rych jed­nost­ka ma poczu­cie oddzie­le­nia się od rze­czy­wi­sto­ści, a tak­że oddzie­le­nia od wła­snych emo­cji czy doświad­czeń z cia­ła. Szcze­gól­nym rodza­jem reak­cji dyso­cja­cyj­nej jest dere­ali­za­cja, czy­li poczu­cie nie­rze­czy­wi­sto­ści i sztucz­no­ści świa­ta. Stan ten róż­ni się od psy­cho­zy i jest natu­ral­ną reak­cją “bro­nią­ce­go się” mózgu chro­nią­ce­go psy­chi­kę przed nad­mier­ną ilo­ścią przyj­mo­wa­nych bodź­ców. Stan dere­ali­za­cji ozna­cza na pozio­mie bio­lo­gicz­nym spa­dek dopa­mi­ny wraz z zwięk­sze­niem stę­że­nia adre­na­li­ny. Oso­ba w tym sta­nie ma cha­rak­te­ry­stycz­ne poczu­cie “oglą­da­nia fil­mu”, któ­re zastę­pu­je typo­we odczu­wa­nie rze­czy­wi­sto­ści. To wra­że­nie może powo­do­wać dodat­ko­wy lęk, a nawet oba­wę o to, że “za chwi­lę się oszaleję”.

3. Faza wdzie­ra­nia się (intru­zji) – w tej fazie poja­wia­ją się zwią­za­ne z trau­mą, nie­chcia­ne, ale wciąż powra­ca­ją­ce obra­zy, emo­cje, myśli. Towa­rzy­szy temu brak real­nej oce­ny sytu­acji i cią­głe odtwa­rza­nie zacho­wa­ne­go mate­ria­łu pamię­cio­we­go trau­ma­tycz­nej sytu­acji, któ­ry naj­czę­ściej jest ogra­ni­czo­ny, wybiór­czy i niepełny.

4. Faza prze­pra­co­wa­nia i zakoń­cze­nia – ostat­nie fazy wg Horo­wit­z’a wią­żą się z pro­fe­sjo­nal­ną pomo­cą (psy­cho­te­ra­pią, czę­sto tak­że far­ma­ko­te­ra­pią) i powro­tem do zdrowia.

Dodat­ko­wo, obaj­wa­mi trau­my oraz zespo­łu stre­su poura­zo­we­go są m.in:

• uni­ka­nie sytu­acji, osób, miejsc, któ­re wywo­łu­ją sko­ja­rze­nia z trau­ma­tycz­nym urazem
• pobu­dze­nie (przy tym zwięk­szo­ne tęt­no i przy­spie­szo­ny oddech)
• utrzy­mu­ją­cy się obni­żo­ny nastrój
• bez­sen­ność
• nie­kon­tro­lo­wa­ne napa­dy nega­tyw­nych emo­cji (zło­ści czy smutku)
• płacz­li­wość
• drże­nia kończyn

Jeśli zauwa­żasz u sie­bie symp­to­my traumy/zespołu stre­su poura­zo­we­go skon­tak­tuj się z psy­chia­trą,  a następ­nie psy­cho­te­ra­peu­tą. Możesz też udać na do naj­bliż­sze­go Ośrod­ka Inter­wen­cji Kry­zy­so­wej. W przy­pad­ku traum waż­ne jest, aby dzia­łać jak naj­szyb­ciej – naj­le­piej w pierw­szej dobie po sytu­acji urazowej!

We wcze­snych latach dwu­ty­sięcz­nych na aukcję tra­fi­ła guma do żucia wyplu­ta ponoć przez Brit­ney Spe­ars. Final­nie zosta­ła sprze­da­na za 14 tysię­cy dola­rów. Brzmi to jak sza­leń­stwo, ale jak słusz­nie stwier­dza kana­dyj­ski pro­fe­sor psy­cho­lo­gii w Yale – Paul Blo­om – to sza­leń­stwo nie jest czymś przy­pi­sa­nym eks­klu­zyw­nie naszej epo­ce. W śre­dnio­wie­czu ludzie goto­wi byli wydać for­tu­nę na przed­mio­ty, wie­rząc, że nale­ża­ły do świę­tych. Mecha­nizm wyda­je się być więc podob­ny. Paul Blo­om nazy­wa to zja­wi­sko “pozy­tyw­nym ska­że­niem”, “ska­że­niem” przed­mio­tów przez oso­by, któ­re podzi­wia­my, oso­by, któ­rych dzi­siej­szym odpo­wied­ni­kiem mogą być cele­bry­ci. Czy to moż­li­we, że “pozy­tyw­ne ska­że­nie” doty­czy tak­że słów, a kon­kret­niej – opi­nii, któ­re gło­szą dzi­siej­si celebryci? 

Zabu­rze­nia odży­wia­nia mają wie­le form i z bie­giem lat zaob­ser­wo­wać moż­na coraz sil­niej­szy wpływ prze­ka­zów medial­nych w szcze­gól­no­ści na mło­de oso­by, któ­re, zain­spi­ro­wa­ne pro­pa­go­wa­nym w Inter­ne­cie „ide­ałem syl­wet­ki”, roz­wi­ja­ją róż­no­ra­kie zabu­rze­nia odży­wia­nia. Napa­wa­ją­ce szcze­gól­nym nie­po­ko­jem są stro­ny inter­ne­to­we wprost zachę­ca­ją­ce do kon­ty­nu­owa­nia dys­funk­cyj­nych zacho­wań jak Pro­Ana (spo­łecz­ność „wspie­ra­ją­cych się” osób cho­ru­ją­cych na ano­rek­sję) czy Pro­Mia (blo­gi osób cho­ru­ją­cych na bulimię). 

Rela­tyw­nie mało mówi się jed­nak o orto­rek­sji – obse­syj­nej pró­bie kon­tro­li spo­ży­wa­nych pro­duk­tów, któ­rej celem jest opty­mal­ne, a raczej „ide­al­ne” zdro­wie. Oczy­wi­ście tro­ska o zdro­wą die­tę nie jest niczym nie­bez­piecz­nym czy nie­po­ko­ją­cym. Pro­blem poja­wia się jed­nak, gdy kon­tro­la spo­ży­wa­nych posił­ków sta­je się obse­syj­na. Ste­ven Brat­man, ame­ry­kań­ski lekarz, wyróż­nił czte­ry fazy codzien­ne­go sche­ma­tu dzia­ła­nia osób, dla któ­rych tro­ska o zdro­wą die­tę sta­ła się dys­funk­cyj­na i poten­cjal­nie nie­bez­piecz­na dla zdro­wia psy­chicz­ne­go. Faza pierw­sza to nad­mier­ne myśle­nie o jadło­spi­sie, a tak­że poświę­ca­nie dużej ilo­ści cza­su na spraw­dza­nie pocho­dze­nia pro­duk­tów, ich skła­du (a tak­że skła­du opa­ko­wań) czy zawar­to­ści sub­stan­cji kon­wer­su­ją­cych, pla­no­wa­nie posił­ków z bar­dzo dużym wyprze­dze­niem, a tak­że poja­wia­nie się natręt­nych myśli na temat jedze­nia i jego kon­tro­li, faza dru­ga to gro­ma­dze­nie pro­duk­tów spo­żyw­czych, ich waże­nie i mie­rze­nie, trze­cia – kon­tro­lo­wa­ne przy­go­to­wy­wa­nie posił­ków. Ostat­nią fazą poten­cjal­nie sie­ją­cą naj­więk­sze spu­sto­sze­nie psy­chicz­nie to poczu­cie dumy lub winy w zależ­no­ści od tego, czy powzię­ty plan się powiódł. Szcze­gól­ną for­mą orto­rek­sji, spo­ty­ka­ną czę­sto u męż­czyzn, jest obse­syj­ne prze­strze­ga­nie die­ty wyso­ko­biał­ko­wej z połą­cze­niu z inten­syw­nym wysił­kiem fizycz­nym w celu szyb­kie­go zbu­do­wa­nia masy mię­śnio­wej. Kon­se­kwen­cją mało zróż­ni­co­wa­nej, źle zbi­lan­so­wa­nej die­ty może być ane­mia, a u kobiet tak­że zanik menstruacji. 

Orto­rek­sja róż­ni się od innych zabu­rzeń odży­wia­nia, ale fun­da­ment, na któ­rej jest zbu­do­wa­na przy­po­mi­na inne, dobrze zna­ne zabu­rze­nia. Cho­dzi więc o nad­mier­ną kon­tro­lę, obse­syj­ne myśli, a tak­że – nie­bez­piecz­ną wizje ide­ału, do któ­re­go „nale­ży dążyć”. Ide­ał ten two­rzą pośred­nio cele­bry­ci, chwa­ląc się w mediach spo­łecz­no­ścio­wych swo­imi spo­so­ba­mi na „dosko­na­łe zdro­wie”. War­to o tym pamię­tać, a w razie koniecz­no­ści kon­sul­to­wać jadło­spis ze spe­cja­li­sta­mi w tej dzie­dzi­nie – die­te­ty­ka­mi, zamiast pole­gać na błęd­nym myśle­niu, któ­re­mu czę­sto wszy­scy ule­ga­my, a któ­re brzmi – „wie­rzę tym, któ­rych lubię”. Jeśli zauwa­żasz u sie­bie symp­to­my zabu­rzeń odży­wia­nia – war­to skon­sul­to­wać się z psy­cho­lo­giem lub psy­cho­te­ra­peu­tą.

W naszym ośrod­ku spe­cja­li­stą w tym tema­cie jest mię­dzy inny­mi mgr Mar­ty­na Jor­da­no­wicz.

Bada­nia suge­ru­ją, że co dzie­sią­te dziec­ko w pol­skich szko­łach jest ofia­rą bul­ly­in­g’u, czy­li prze­mo­cy rówie­śni­czej. Świa­to­wa Orga­ni­za­cja Zdro­wia (WHO) uzna­ła to zja­wi­sko jako jed­ne z naj­po­pu­lar­niej­szych zagro­żeń dla zdro­wia psy­chicz­ne­go dzie­ci. Ofia­ry tego typu drę­cze­nia naj­czę­ściej nie mówią rodzi­com, o tym, co spo­ty­ka je w szko­le z oba­wy przed „zemstą” spraw­cy, z powo­du odczu­wa­ne­go wsty­du, a w przy­pad­ku dzie­ci naj­młod­szych lub dzie­ci ze spe­cjal­ny­mi potrze­ba­mi edu­ka­cyj­ny­mi czy nie­peł­no­spraw­no­ścią inte­lek­tu­al­ną – z powo­du trud­no­ści z kon­cep­tu­ali­za­cją i komu­ni­ka­cją swo­ich uczuć. W przy­pad­ku tej gru­py dzie­ci czę­stą ozna­ką bycia ofia­rą bul­ly­in­g’u są tzw. soma­ty­za­cje, czy­li obja­wy pły­ną­ce z cia­ła takie jak bie­gun­ka, zawro­ty gło­wy czy pro­ble­my z zasy­pia­niem. Mówiąc naj­pro­ściej – umysł dzie­ci nie radzi sobie z napię­ciem psy­chicz­nym, a więc obja­wy stre­su przej­mu­je ciało.

W kon­tek­ście zja­wi­ska bul­ly­in­g’u naj­czę­ściej mówi się wła­śnie o ofia­rach. Jest to słusz­ne podej­ście, gdyż to wła­śnie ta gru­pa dzie­ci jest nara­żo­na na naj­więk­sze ryzy­ko wystą­pie­nia pro­ble­mów emo­cjo­nal­nych, a nawet myśli samo­bój­czych. War­to jed­nak pamię­tać, że w przy­pad­ku prze­mo­cy rówie­śni­czej na sce­nie wystę­pu­je nie tyl­ko ofia­ra, ale i spraw­ca, świad­ko­wie, a tak­że bar­dzo czę­sto akto­rzy o podwój­nej roli – ofia­ro-spraw­cy. Dok­tor psy­cho­lo­gii Iwo­na Sikor­ska z Uni­wer­sy­te­tu Jagiel­loń­skie­go w Kra­ko­wie pod­ję­ła się cha­rak­te­ry­sty­ki wszyst­kich tych ról w per­spek­ty­wie roz­wo­ju zaso­bów do „radze­nia sobie” w póź­niej­szym życiu.

Ofia­ra – dzie­ci doświad­cza­ją­ce drę­cze­nia w szko­le roz­wi­ja­ją zewnętrz­ne poczu­cie kon­tro­li. Ozna­cza to, że z powo­du bez­sil­no­ści, któ­rą prze­ży­wa­ją, umac­nia­ją w sobie prze­ko­na­nie, że nie mają wpły­wu na rze­czy­wi­stość, któ­ra ich ota­cza. Łączy się to z obni­że­niem poczu­cia kohe­ren­cji. Dzie­ci nie roz­wi­ja­ją wewnętrz­nej spój­no­ści mię­dzy poczu­ciem zro­zu­mia­ło­ści, zarad­no­ści oraz sen­sow­no­ścią zda­rzeń. Kon­se­kwen­cją tego jest spa­dek inte­li­gen­cji emo­cjo­nal­nej – trud­no­ści w kon­tak­tach z samym sobą i innymi.

Spraw­ca – dzie­ci wystę­pu­ją­ce w roli spraw­cy roz­wi­ja­ją wewnętrz­ne poczu­cie kon­tro­li. O ile jest ono czymś pozy­tyw­nym u więk­szo­ści ludzi, spraw­cy bul­ly­in­g’u „za bar­dzo” wie­rzą w swo­je moż­li­wo­ści kon­tro­lo­wa­nia oto­cze­nia, co utrwa­la w nich błęd­ny wzo­rzec zacho­wa­nia i rozu­mie­nia rze­czy­wi­sto­ści oraz życia spo­łecz­ne­go, cze­go kon­se­kwen­cją może być brak postę­pów w obsza­rze inte­li­gen­cji emo­cjo­nal­nej, a tak­że w roz­wo­ju empatii.

Naj­więk­sze­go cha­osu w obsza­rze toż­sa­mo­ści doświad­cza­ją dzie­ci wystę­pu­ją­ce w roli ofia­ro-spraw­ców. Skraj­nie róż­ne prze­ży­cia nie pozwa­la­ją im na pra­wi­dło­wy roz­wój poczu­cia kohe­ren­cji. Wra­że­nie sen­sow­no­ści i zro­zu­mia­ło­ści rze­czy­wi­sto­ści jest chwiej­ne, co skut­ku­je zmien­no­ścią w obsza­rze war­to­ści i stan­dar­dów. W efek­cie dzie­ci te otrzy­mu­ją sprzecz­ne infor­ma­cje na temat wła­snej toż­sa­mo­ści, co może być ryzy­kiem roz­wo­ju zabu­rzeń zacho­wa­nia lub zabu­rzeń osobowości.

Wystę­po­wa­nie w każ­dej w powy­żej opi­sa­nych ról jest nie­bez­piecz­ne dla roz­wo­ju dziec­ka. Jeśli zauwa­żasz sygna­ły, któ­re mogą suge­ro­wać, że dziec­ko jest ofia­rą lub spraw­cą bul­ly­in­g’u war­to skon­sul­to­wać się z psy­cho­lo­giem lub psy­cho­te­ra­peu­tą dzie­cię­cym. W naszym cen­trum tym tema­tem zaj­mu­je się mię­dzy inny­mi mgr Mar­ce­li­na Ciszew­ska i mgr Doro­ta Sar­na.

Do zna­ków ostrze­gaw­czych bul­ly­in­g’u moż­na zaliczyć:

• uszko­dze­nia cia­ła dziec­ka, jego ubrań czy przed­mio­tów, a tak­że czę­ste „gubie­nie”  przed­mio­tów osobistych
• sil­ną nie­chęć dziec­ka do uczest­ni­cze­nia w zaję­ciach szkolnych
• nagły spa­dek wyni­ków w szkole
• obja­wy somatyczne
• zmia­ny nastro­ju lub spa­dek samo­oce­ny u dziecka